Borsa ekranında hisse senedi alıp satarken, kripto para borsasında işlem yaparken ya da döviz piyasasında pozisyon açarken, muhtemelen hiç düşünmediğiniz bir soru var: Karşı tarafta kim var? Siz almak istediğinizde kim satıyor, siz satmak istediğinizde kim alıyor? İşte tam bu noktada, finansal piyasaların görünmeyen kahramanları devreye giriyor: Piyasa yapıcılar.
Piyasa yapıcı (İngilizce'de Market Maker), finansal piyasalarda sürekli olarak alış ve satış fiyatları sunan, böylece piyasaya likidite sağlayan kurum veya kişilerdir. Basit bir benzetmeyle açıklayalım: Bir manavda meyve alacağınızı düşünün. Manav, hem elinde meyve bulundurur hem de bunları satın almaya hazırdır. İşte piyasa yapıcılar, finansal piyasalardaki "manav" gibidir.
Bu kurum veya kişiler, belirli bir hisse senedi, tahvil, döviz çifti veya kripto para için sürekli olarak "ben şu fiyattan alırım, şu fiyattan satarım" diyerek piyasada beklerler. Böylece, siz ne zaman işlem yapmak isterseniz isteyin, karşınızda hazır bir alıcı ya da satıcı bulursunuz.
Piyasa yapıcıların çalışma mantığını anlamak için önce iki temel kavramı bilmeniz gerekir: Alış fiyatı (bid) ve satış fiyatı (ask).
Bir hisse senedi için piyasa yapıcı şöyle bir kotasyon verir diyelim:
Aradaki 0,50 TL'lik farka "spread" denir ve piyasa yapıcının kazancıdır. Piyasa yapıcılar, gün içinde binlerce hatta milyonlarca işlem yaparak bu küçük spreadlerden kar elde ederler.
Piyasa yapıcı kotasyonu, piyasa yapıcının belirlediği alış ve satış fiyatlarını içeren resmi fiyat bildirimidir. Bu kotasyonlar, belirli miktarlarda geçerlidir ve piyasa yapıcı bu fiyatlardan işlem yapmayı taahhüt eder. Örneğin, "100 TL'den 1000 lot alırım, 100,50 TL'den 1000 lot satarım" şeklinde bir kotasyon verebilir.
Piyasa yapıcıların finansal piyasalardaki rolleri kritik önem taşır. İşte temel görevleri:
1. Likidite Sağlamak
Likidite, bir varlığı ne kadar kolay alıp satabileceğinizin ölçüsüdür. Piyasa yapıcılar, sürekli olarak alış ve satış kotasyonları sunarak piyasaya likidite katarlar. Bu sayede yatırımcılar, istedikleri zaman işlem yapabilirler.
Likidite olmayan bir piyasada ne olur? Diyelim ki küçük bir şirketin hissesini almak istiyorsunuz. Ama kimse satmıyorsa, ya çok bekleyeceksiniz ya da çok yüksek fiyat ödeyeceksiniz. Piyasa yapıcılar, bu sorunu ortadan kaldırır.
2. Fiyat İstikrarını Korumak
Piyasa yapıcılar, alış ve satış emirlerini dengeleyerek aşırı fiyat dalgalanmalarını önlerler. Özellikle ani şoklarda veya panik satışlarında, piyasa yapıcılar devreye girerek piyasayı stabilize ederler.
Örneğin, kötü bir haber geldiğinde herkes satmak isterse, fiyat aniden çökebilir. Piyasa yapıcılar bu durumda alıcı olarak devreye girerek fiyatın kontrollü düşmesini sağlarlar.
3. Alış-Satış Spreadini Yönetmek
Spreadler, piyasanın ne kadar verimli çalıştığının göstergesidir. Dar spreadler daha verimli piyasa demektir. Piyasa yapıcılar, rekabet ederek spreadleri makul seviyelerde tutarlar ve bu da yatırımcıların işlem maliyetlerini düşürür.
4. Piyasa Derinliğini Artırmak
Piyasa derinliği, farklı fiyat seviyelerinde ne kadar alım-satım emri olduğunu gösterir. Piyasa yapıcılar, çeşitli fiyat seviyelerinde kotasyonlar sunarak piyasa derinliğini artırırlar. Bu, özellikle büyük işlemler yapan kurumsal yatırımcılar için önemlidir.
Piyasa yapıcılar genellikle büyük finans kuruluşlarıdır. Türkiye'de ve dünyada farklı türlerde piyasa yapıcılar vardır:
Türkiye'de özellikle döviz piyasasında ve devlet tahvili piyasasında belirli bankalar piyasa yapıcı olarak görev yaparlar. Bu bankalar, Hazine'nin borçlanma senetlerini alıp satarak piyasaya likidite sağlarlar. Piyasa yapıcı bankalar, Merkez Bankası tarafından belirlenen kriterler doğrultusunda seçilir ve özel yetkilere sahip olurlar.
2024 ve 2025 yılında Türkiye'deki piyasa yapıcı bankalar arasında Türkiye İş Bankası, Ziraat Bankası, Garanti BBVA, Yapı Kredi gibi büyük bankalar yer almaktadır.
Borsa İstanbul'da hisse senetleri için piyasa yapıcılığı genellikle aracı kurumlar üstlenir. Bu kurumlar, belirli hisse senetleri için kotasyon verme yükümlülüğü altındadırlar.
Uluslararası piyasalarda, Goldman Sachs, JP Morgan, Citadel Securities gibi büyük yatırım bankaları ve market maker firmalar önemli rol oynarlar. Bu kurumlar, hisse senetlerinden vadeli işlemlere, tahvillerden dövize kadar geniş bir yelpazede piyasa yapıcılığı yaparlar.
Özellikle kripto para piyasalarında, algoritmik ticaret yapan bireysel yatırımcılar da piyasa yapıcı olabilirler. Ancak bunlar, kurumsal piyasa yapıcılara göre çok daha küçük ölçekte faaliyet gösterirler.
Finansal piyasalarda iki tip katılımcı vardır: Piyasa yapıcı (market maker) ve piyasa alıcı (market taker).
Piyasa Yapıcı (Market Maker): Emir defterine yeni bir emir ekleyen, yani likidite sağlayan taraftır. Örneğin, Bitcoin 100.000 TL'den işlem görürken, siz 99.500 TL'den alış emri verirseniz, bu emir emir defterine eklenir ve siz piyasa yapıcı olursunuz.
Piyasa Alıcı (Market Taker): Mevcut emirleri kabul eden, yani likiditeyi kullanan taraftır. Eğer Bitcoin 100.000 TL'den satılıyorsa ve siz bu fiyattan hemen alırsanız, piyasa alıcı olursunuz.
Çoğu kripto para borsasında, piyasa yapıcılara daha düşük komisyon uygulanır çünkü piyasaya likidite katarlar. Binance gibi borsalarda "maker" ve "taker" komisyonları ayrı ayrı belirlenir.
Piyasa yapıcıların ana gelir kaynağı, alış-satış fiyatı arasındaki spreaddır. Ancak sadece bununla sınırlı değil:
1. Spread Geliri
En temel gelir kaynağı budur. Örneğin, bir hisse senedini 100 TL'den alıp 100,50 TL'den satarlarsa, her işlemden 0,50 TL kazanırlar. Gün içinde binlerce işlem yaptıklarında, bu küçük kazançlar büyük rakamlara ulaşır.
2. Komisyonlar ve İndirimler
Borsa ve düzenleyici kurumlar, piyasa yapıcılara işlem komisyonlarında indirim yapabilirler. Ayrıca bazı borsalar, likidite sağladıkları için piyasa yapıcılara ödeme bile yaparlar (rebate).
3. Bilgi Avantajı
Piyasa yapıcılar, emir akışını gördükleri için piyasa hakkında diğer katılımcılara göre daha fazla bilgiye sahip olurlar. Bu bilgiyi kullanarak daha karlı pozisyonlar alabilirler. (Ancak bu konuda sıkı düzenlemeler vardır.)
4. Arbitraj Fırsatları
Farklı piyasalar arasındaki fiyat farklılıklarından yararlanabilirler. Örneğin, bir hisse senedi Borsa İstanbul'da 100 TL'den, başka bir platformda 100,20 TL'den işlem görüyorsa, bu fiyat farkından kazanç sağlayabilirler.
Piyasa yapıcılık, görünenden çok daha riskli bir iştir. İşte karşılaştıkları başlıca riskler:
Piyasa yapıcılar, ellerinde sürekli varlık bulundurmak zorundadırlar. Eğer piyasa aniden düşerse, ellerindeki varlıkların değeri azalır. Örneğin, bir piyasa yapıcı 100.000 adet hisse senedi alıp satarken, ani bir düşüşte büyük zarar görebilir.
Kriz zamanlarında veya panik anlarında, piyasa yapıcılar bile pozisyonlarını kapatmakta zorlanabilirler. 2008 finansal krizi sırasında birçok piyasa yapıcı büyük kayıplar yaşadı.
Modern piyasa yapıcılığı tamamen teknoloji temelli algoritmalarla yapılır. Sistemlerde yaşanan teknik aksaklıklar, milisaniyeler içinde büyük kayıplara yol açabilir.
Piyasa yapıcılar, düzenleyici kurallarla sıkı bir şekilde bağlıdırlar. Kötü bir piyasada bile kotasyon vermeye devam etmeleri gerekir. Bu da bazen büyük kayıplara yol açabilir.
Piyasa yapıcılar olmadan modern finansal piyasalar işleyemez. İşte sundukları faydalar:
Likidite sayesinde, varlıkların gerçek değerlerini yansıtan fiyatlar oluşur. Alıcı ve satıcılar kolayca buluştuğunda, fiyatlar daha doğru seviyede dengelenir.
Dar spreadler, yatırımcıların daha düşük maliyetle işlem yapmalarını sağlar. Eğer piyasa yapıcılar olmasaydı, spreadler çok daha geniş olurdu ve yatırımcılar daha fazla maliyet öderdi.
Piyasa yapıcılar, küçük yatırımcıların büyük kurumlarla aynı koşullarda işlem yapabilmesini sağlarlar. Likidite sayesinde, küçük bir alım-satım emri bile hemen karşılanır.
Ani şoklarda piyasa yapıcılar bir "tampon" görevi görürler. Herkes satarken alıcı, herkes alırken satıcı olarak piyasayı dengeledikleri için, aşırı fiyat hareketleri önlenir.
Türkiye'de piyasa yapıcılığı sistemi, Borsa İstanbul tarafından düzenlenir. Piyasa yapıcı olmak isteyen kuruluşların belirli kriterleri karşılaması gerekir:
Özellikle düşük işlem hacmine sahip hisse senetlerinde, Borsa İstanbul piyasa yapıcılığını teşvik eder. Çünkü bu hisseler için likidite sağlamak, piyasanın sağlıklı işlemesi açısından kritiktir.
Kripto para piyasalarında piyasa yapıcılık biraz daha farklı işler. Binance, Coinbase gibi merkezi borsalarda geleneksel piyasa yapıcılar varken, Uniswap, PancakeSwap gibi merkeziyetsiz borsalarda "Otomatik Piyasa Yapıcılar" (AMM - Automated Market Maker) sistemi kullanılır.
Geleneksel piyasa yapıcılardan farklı olarak, AMM'ler akıllı sözleşmelerle çalışır. Kullanıcılar, likidite havuzlarına kripto para yatırırlar ve karşılığında işlem ücretlerinden pay alırlar. Fiyatlar, matematiksel formüllerle otomatik olarak belirlenir.
Bu sistem, merkezi olmayan finans (DeFi) dünyasının temel taşlarından biridir ve kripto para piyasalarının 7/24 kesintisiz işlemesini sağlar.
2025 yılında Türkiye'de piyasa yapıcı bankalar arasında Türkiye İş Bankası, Ziraat Bankası, Garanti BBVA, Yapı Kredi, Akbank, QNB Finansbank gibi büyük bankalar bulunmaktadır. Bu bankalar, özellikle devlet tahvili piyasasında ve döviz piyasasında piyasa yapıcı olarak görev yaparlar. Piyasa yapıcı bankalar listesi, Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Merkez Bankası tarafından belirlenen kriterler doğrultusunda her yıl güncellenebilir.
Piyasa yapıcı bankalar, devlet tahvili ihalelerine katılma ve ikincil piyasada sürekli alış-satış kotasyonu verme yükümlülüğü olan bankalardır. Bu bankalar, Hazine'nin borçlanma ihtiyacını karşılamada önemli rol oynarlar ve karşılığında özel ayrıcalıklar elde ederler. Örneğin, devlet tahvili ihalelerine doğrudan katılabilir ve Merkez Bankası nezdinde özel işlem yapma hakkına sahip olurlar.
Piyasa yapıcı komisyonu, piyasa yapıcıların likidite sağladıkları için aldıkları veya ödedikleri ücrettir. Birçok borsada, piyasa yapıcılar (maker) daha düşük komisyon öderler veya hatta komisyon yerine ödeme alabilirler (rebate), çünkü piyasaya likidite katarlar. Örneğin, Binance'de maker komisyonu genellikle taker komisyonundan daha düşüktür. Bazı borsalar, yüksek hacimli piyasa yapıcılara %0 komisyon bile uygulayabilir.
Borsada piyasa yapıcı, belirli hisse senetleri için sürekli alış ve satış kotasyonu veren aracı kurumlardır. Borsa İstanbul'da, özellikle düşük işlem hacmine sahip hisse senetleri için piyasa yapıcılar atanır. Bu kuruluşlar, belirlenen süre boyunca kotasyon verme yükümlülüğü altındadırlar ve karşılığında bazı avantajlar elde ederler.
Piyasa yapıcı emir, emir defterine yeni likidite ekleyen emirdir. Mevcut piyasa fiyatından daha düşük bir fiyattan alış emri veya daha yüksek bir fiyattan satış emri verdiğinizde, bu emir piyasa yapıcı emir olur. Örneğin, bir hisse senedi 100 TL'den işlem görürken 99,50 TL'den alış emri verirseniz, bu emir defterine eklenir ve siz piyasa yapıcı olursunuz.
Piyasa yapıcı (market maker), emir defterine yeni emir ekleyerek likidite sağlayan taraftır. Piyasa alıcı (market taker) ise mevcut emirleri kabul ederek likiditeyi kullanan taraftır. Kripto para borsalarında, piyasa yapıcılara genellikle daha düşük komisyon uygulanır çünkü piyasaya likidite katarlar. Örneğin, limit emir vererek beklerseniz maker, piyasa emriyle hemen alırsanız taker olursunuz.
"Piyasa yapıcı kotasyonu bulunmamaktadır" ifadesi, o anda ilgili menkul kıymet için aktif bir piyasa yapıcı kotasyonunun olmadığını gösterir. Bu durum, piyasa yapıcının geçici olarak kotasyon vermediği veya sistem arızası gibi teknik nedenlerle ortaya çıkabilir. Bu durumda, yatırımcılar normal emir defteri üzerinden işlem yapmaya devam edebilirler ancak likidite daha düşük olabilir.
Binance'de piyasa yapıcı (maker), limit emir vererek emir defterine likidite ekleyen kullanıcılardır. Örneğin, Bitcoin 100.000 USDT'den işlem görürken 99.500 USDT'den alış emri verirseniz, bu emir defterine eklenir ve gerçekleştiğinde maker komisyonu ödersiniz. Binance'de maker komisyonu genellikle %0,10 civarındayken, taker komisyonu %0,10'dur. VIP seviyesi arttıkça bu oranlar düşer.
Türkiye'de devlet tahvili piyasasında yaklaşık 10-15 civarında piyasa yapıcı banka bulunmaktadır. Bu sayı, Hazine ve Maliye Bakanlığı'nın belirlediği kriterlere göre değişebilir. Piyasa yapıcı bankalar, yıllık performanslarına göre değerlendirilir ve yetersiz performans gösterenler listeden çıkarılabilirken, kriterleri karşılayan yeni bankalar eklenebilir.
Piyasa yapıcılar, finansal piyasaların görünmeyen kahramanlarıdır. Onlar olmadan, hisse senedi almak istediğinizde satıcı bulamayabilir, döviz bozdururken saatlerce beklemeniz gerekebilir veya kripto para borsalarında işlemler gerçekleşmeyebilirdi.
Alış-satış spreadlerinden küçük kazançlar elde ederken aslında büyük bir risk alırlar. Ellerinde sürekli varlık bulundururlar, piyasa düştüğünde bile kotasyon vermeye devam ederler ve böylece finansal piyasaların düzenli işlemesini sağlarlar.
Bir dahaki sefer borsada işlem yaparken, karşı tarafta muhtemelen bir piyasa yapıcı olduğunu ve onun sayesinde işleminizi sorunsuzca gerçekleştirebildiğinizi hatırlayın. Finansal piyasaların bu görünmeyen kahramanları, modern ekonominin vazgeçilmez unsurlarıdır.
