Bazen piyasalar rasyonel davranmaz. Akılcı yatırım kararlarının yerini, beklentilerin köpürttüğü bir heyecan alır. İnsanlar, bir varlığı gerçek değerinden bağımsız olarak sadece başkası ona daha fazla ödeyecektir diye satın almaya başlar. İşte bu noktada devreye giren bir kavram vardır: The Greater Fool Theory, yani "Daha Büyük Aptal Teorisi".
Bu teori, finans dünyasının belki de en aldatıcı, ama aynı zamanda en büyüleyici psikolojik tuzaklarından biridir.
Ekonomik davranışların rasyonellikten saparak psikolojiye yaslandığı bir yaklaşımdır. Teoriye göre, bir yatırımcı bir varlığı değerinden fazla bir bedelle satın alır ama asıl amacı bu varlığı daha da yüksek fiyata başka birine – yani daha büyük bir aptala – satmaktır. Buradaki ana inanç: “Ben fazla ödedim ama benden daha fazlasını ödeyecek birisi mutlaka vardır.”
Bu yatırım anlayışı, değer yatırımcılığından farklıdır. Değer yatırımcısı, varlığın içsel (gerçek) değerine odaklanırken, “greater fool” mantığıyla hareket eden yatırımcı, sadece piyasanın algısına oynar.
Davranışsal Finans Teorisi, özellikle Robert J. Shiller gibi ekonomistler tarafından yapılan çalışmalarla, piyasa fiyatlarının her zaman rasyonel olmadığını göstermiştir. Shiller’ın 2000 yılında yayımladığı “Irrational Exuberance” kitabı, balonların psikolojik nedenlerle oluştuğuna dair güçlü veriler sunar.
The Greater Fool Theory’nin etkisi, özellikle balon piyasalarının oluşum sürecinde çok net görülür. Bu tür dönemlerde:
McKinsey Global Institute’un 2023 Raporu’na göre, bireysel yatırımcıların portföylerindeki kısa vadeli, spekülatif varlık oranı son 10 yılda %22’den %39’a çıkmış durumda. Bu, piyasaların giderek daha fazla “greater fool” dinamiğiyle hareket ettiğini ortaya koyuyor.
Bu teorinin etkileri yalnızca bireysel davranışlarda değil, tarihsel düzeyde piyasa çöküşlerinde de açıkça gözlemlenmiştir. Özellikle 1990’ların sonunda yaşanan dotcom balonu, "daha büyük aptal" düşüncesinin piyasayı nasıl köpürtebildiğine dair çarpıcı bir örnektir. 1995’te 7500 seviyesinde olan Nasdaq endeksi, teknoloji şirketlerine yönelik irrasyonel iyimserlikle 2000 Mart ayında 5000’in üzerine çıkarak yaklaşık %566 oranında yükseldi. Ancak aynı yılın sonunda endeksin 2500 seviyesine gerilemesiyle bir yıl içinde yaklaşık 2 trilyon dolarlık piyasa değeri buharlaştı. İnsanlar, şirketlerin kârlılığına ya da iş modellerine bakmadan, sırf başkasına daha pahalıya satabileceklerine inandıkları için yatırım yapıyorlardı.
Benzer bir tablo, 2008’deki mortgage krizinde tekrarlandı. ABD'de konut fiyatları 1997 ile 2006 yılları arasında reel olarak %85 artış gösterdi. Aynı dönemde hane halkı borçluluğu da GSYH’nin %45’inden %99’una çıktı. Finansal sistem, bu borçları destekleyen menkul kıymetlerin her zaman değer kazanacağına, yani satılacak daha büyük bir aptalın hep bulunacağına inançla şekillendi. Ancak zincir kırıldığında çöküş kaçınılmaz oldu. Case-Shiller Konut Endeksi, 2006’daki zirvesinden 2012’ye kadar %27 oranında değer kaybederek, bu mantığın ne kadar kırılgan olduğunu bir kez daha gösterdi.
Bugün bu teori, sadece hisse senedi veya emlak piyasasında değil, daha geniş ve dijital bir arenada karşımıza çıkıyor.
2021 yılında NFT pazar hacmi 17 milyar doları geçti (NonFungible.com). Ancak 2023 sonu itibarıyla günlük aktif işlem sayısı %90 oranında düşüş gösterdi. Bu da hype’ın geçici, alıcı zincirinin kırılabilir olduğunu ortaya koyuyor. Bir JPEG dosyasına milyonlar ödeyen yatırımcılar, daha da fazla ödeyecek bir sonraki kişiyi arıyor.
Özellikle “meme coin” olarak adlandırılan, altında bir teknoloji ya da kullanım alanı olmayan kripto varlıklar, tamamen hype'a ve “bir sonrakine satarım” beklentisine dayanıyor.
Dogecoin, Elon Musk tweet’leriyle 2021’de %10.000’den fazla yükseldi. Ancak 2022 ortasına gelindiğinde değeri zirvesinden %75 düştü. Bu tür yükselişlerin temel sebebi, arkasında bir değer değil, geçici bir “greater fool” beklentisi oluşudur.
TikTok ve Reddit gibi platformlar üzerinden hızla yayılan “pump and dump” girişimleri, binlerce kişinin aynı anda bir coin’e ya da hisseye yığılmasıyla spekülasyon yaratıyor.
2011 tarihli bir MIT çalışması, finansal balonların yalnızca bilgi eksikliğinden değil, “bilgi fazlalığına rağmen irrasyonel davranış” yüzünden de oluşabileceğini savunuyor (“Bubbles and Crashes: The Boom and Bust of Technological Innovation”).
The Greater Fool Theory, kısa vadede kazandırabilir; ancak sürdürülebilir değildir. Teorinin üzerine kurulu her strateji, duygu temelli karar alma, sürü psikolojisi ve zamanlama riski barındırır.
Finans dünyasında kazanmak sadece doğru zamanda doğru yerde olmaktan değil, aynı zamanda gerçek değeri ve davranışsal riskleri ayırt edebilmekten geçer. The Greater Fool Theory, büyüleyici kazançlar vaat edebilir; ama bu vaadin altı çoğu zaman boştur.
Unutmayın: Bir yatırım ne kadar hızlı yükselirse, o kadar dikkatle izlenmelidir. Zira o yükselişin dayandığı temel sadece umutsa, o umudun kırılması bir anda her şeyi altüst edebilir. Ve o anda, daha büyük aptal siz olabilirsiniz.
Bu yazı, genel bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Ekonomik kararlar alırken, kişisel durumunuza uygun profesyonel bir danışmana başvurmanız tavsiye edilir.
İlginizi çekebilecek diğer yazılar:
HODL Stratejisi: Kripto Yatırımında "Tutma" Sanatı
Fear and Greed (Korku ve Açgözlülük) Endeksi: Finans Dünyasının Duygusal Pusulası
